W jakich sytuacjach można uniknąć płacenia zachowku?
- Przedawnienie zachowku
Płacenia zachowku można uniknąć w sytuacji jeśli dojdzie do przedawnienia roszczenia. Termin ten wynosi 5 lat, licząc od ogłoszenia testamentu. Wniesienie zatem sprawy sądowej po upływie w/w terminu będzie nieskuteczne, pod warunkiem podniesienia w postępowaniu sądowym zarzutu przedawnienia. Można to uczynić na każdym etapie postępowania, również na etapie postępowania apelacyjnego. Należy jednak pamiętać, że wniesienie sprawy do sądu, przed upływem tego terminu przerywa bieg przedawnienia. Tak samo dzieje się w sytuacji zawezwania do próby ugodowej.
- Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
Jeśli nie ma szansy powołania się na zarzut przedawnienia, istnieją jeszcze inne metody. Jedną z nich jest spisanie pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Aby taka umowa była jednak ważna, musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Umowa taka musi być sporządzona za życia spadkodawcy, a jej skutki nastąpią dopiero po śmierci spadkodawcy. Należy pamiętać, że skutki prawne takiego dziedziczenia nie rozciągają się jednak na dziedziczenie testamentowe (dotyczą jedynie dziedziczenia z ustawy).
- Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia
Przesłanki niegodności dziedziczenia reguluje art. 928 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego m.in. jeśli: dopuścił się umyślnego, poważnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, namówił spadkodawcę podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu, bądź też przeszkadzał w dokonaniu w/w czynności, celowo zniszczył, ukrył, przerobił czy podrobił testament. Wypełnienie przez spadkobiercę co najmniej jednej z przesłanek wymienionych w powyższym przepisie, daje możliwość do uznania go przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Należy jednak pamiętać, że sąd będzie badać wszystkie okoliczności konkretnego przypadku i dopiero następnie zweryfikuje, czy uznanie za niegodnego dziedziczenia jest zasadne. Osoba uznana za niegodnego dziedziczenia, traktowana jest jak osoba, która nie dożyła otwarcia spadku. Z żądaniem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny.
- Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć swoich bliskich, jeśli spełnione zostają przesłanki z art. 1008 kodeksu cywilnego, tj. jeśli spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego: dopuścił się względem niego albo innej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności albo rażącej obrazy czci, notorycznie nie wypełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (wyjechał i trwale nie utrzymuje kontaktów, nie wspiera w chorobie itp.). Należy pamiętać, że wydziedziczenie będzie skuteczne tylko w sytuacji, gdy wskazana zostanie co najmniej jedna przyczyna określonych w art. 1008 kc. Co istotne, przyczyna wydziedziczenia musi wystąpić w rzeczywistości. W przypadku bezpodstawnego wydziedziczenia, spadkobierca może dowodzić bezzasadności wpisu, a tym samym podejmować działania do uzyskania prawa do zachowku.
- Umowa o dożywocie
Umowa o dożywocie, w przeciwieństwie do darowizny nie jest bezpłatnym przysporzeniem, a zatem jest coraz częściej jest rozważana celem uniknięcie zapłaty zachowku. Zgodnie z orzeczeniem np. Sądu Apelacyjnego w Białymstoku sygn. akt sprawy: I ACa 799/17, wartość nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, nie dolicza się do substratu zachowku. Dzieje się tak dlatego, że umowa o dożywocie jest świadczeniem wzajemnym – dożywotnik w zamian za przeniesienie własności nieruchomości na spadkobiercę, powinien otrzymać od spadkobiercy środki utrzymania (m.in. wyżywienie, odzież, obuwie, opał, pomoc w chorobie, a także wyprawić na swój koszt pogrzeb, który odpowiada miejscowym zwyczajom).
- Zasady współżycia społecznego (art. 5 kodeksu cywilnego)
W praktyce odmówienie zapłaty zachowku w powołaniu się na zasady współżycia społecznego jest bardzo trudne – Sąd Najwyższy nie wydał jednolitego rozstrzygnięcia w takiej sprawie. Bardziej można próbować obniżać wysokość zachowku w powołaniu na te kryterium. Nie istnieje jednak przepis prawny, który wskazywałby, jakie zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego pozwalają na obniżenie wysokości zachowku. Wszystko zależy od konkretnego stanu faktycznego i oceny sprawy dokonanej przez sąd cywilny.
Adwokat Patrycja Pietryka